استان همدان یکی از مناطق تاریخی ایران و از قدیمی ترین کانون های تمدن در جهان به شمار می رود. آثار تاریخی موجود در این استان قدمت و کهن سالی آن را به خوبی نشان می دهد. از اردیبهشت تا اواخر مهرماه علاوه بر زیبایی و سرسبزی های پراکنده در سراسراستان همدان؛ تابش آفتاب و درجه حرارت بسیارمطلوب است و فرصت مناسبی برای علاقه مندان به طبیعت و تاریخ استان همدان است که از تعطیلات تابستانی خود بیش ترین بهره را ببرند. در فصل زمستان در دامنه های الوند اگر کسانی قصد استفاده از برف برای وزش اسکی و سایر ورزش های زمستانی را داشته باشند؛ امکانات ورزش اسکی و کوه نوردی زمستانی در دامنه های الوند همدان فراهم است. استان همدان از طبیعت, تاریخ, کشاورزی, صنایع, معادن و جاذبه های جهانگردی پررونقی برخوردار است.
مکان های دیدنی و تاریخی
در استان همدان نقاط دیدنی و تاریخی فراوانی وجود دارد که عبارت اند از: آرامگاه بوعلی‌سینا، آرامگاه بابا طاهر، موزه و تپه‌ی هگمتانه، موزه‌ی تاریخ طبیعی، موزه‌ی بوعلی، مسجد جامع، برج قربان، گنبد علویان، شیرسنگی، گنجنامه، امام‌زاده شاه‌زاده حسین, امام‌زاده یحیی، تپه‌ی توشیجان، مسجد شیخ‌الملوک، مسجد سیف‌الدوله، حمام بلور و امام‌زاده زبیده‌خاتون (در ملایر)، ستون سلوکی، میدان قیصریه، حمام حاج آقاتراب، سراب گیان، مقبره‌ی باباپیره و بند لیلی یادگار (در نهاوند)، مقبره‌ی حیقوق نبی، کاروان‌سرای شاه عباس، آبشار افشار، کمربسته سرکان، کاروان سرای فرسنج، آرامگاه میررضی‌الدین و مدرسه‌ی علمیه‌ی شیخ علیخان زنگنه (در تویسرکان)، حمام سنگی، قلعه‌ی کیکاوس (در کبودر آهنگ)، کتیبه‌ی سلطانیه، مسجد شاه طهماسب، آب انبار شاه عباس، تالار دربند و کتیبه‌ی یادبود سیدجمال (در اسدآباد) و لالجین، دشت بهار و آرامگاه شیخ محمدبهاری (در بهار) و غار علی‌صدر (در روستای علی‌صدر).
صنایع و معادن
صنایع استان همدان در دو دسته صنایع دستی و کارخانه ای دسته بندی می شوند. دراستان همدان؛ صنایع دستی بیش از صنایع ماشینی گسترش دارد. مهم ترین صنایع دستی استان قالی بافی، سفال گری، گیوه بافی، کفش دوزی، پوستین دوزی و دباغی است. قالی بافی همدان در سطح ملی مشهور است و قالی های ریز باف آن به خارج از کشور نیز صادر می شود. سفال گری از صنایع دستی مهم استان به ویژه لالجین در شهر بهار است. انواع این ظروف و ابراز سفالی علاوه برمصرف محلی به خارج از آن نیز صادر می شود. در استان همدان کارگاه ها و کارخانه های متعددی تاسیس شده که به تدریج بر تعداد آن ها افزوده می شود. یکی از صنایع سبک استان کارخانه صنعتی تولید شیشه است که در باختر ایران کم نظیر بوده و از ظرفیت تولیدی منحصر به فردی برخوردار است.
صنایع غذایی، نساجی, چرم سازی سلولزی، شیمیایی، کانی غیر فلزی، برق و الکترونیک نیز از مهم ترین صنایع سبک استان همدان است. مهم ترین فعالیت صنایع سنگین استان همدان عبارتند از: ریخته گری چدن و تولید ادوات کشاورزی، ماشین آلات ساختمانی و راه سازی، سوپاپ انواع خودرو و شرکت فولاد همدان. استان همدان از نظر معادن نیز بسیار غنی است و مهم ترین معادن آن گرانیت، سنگ آهک، سنگ ساختمانی، فلدسپات، سرب، روی، نقره آهنگران، گچ، لیمونیت، سیلیس، تراورتن و سنگ آهن است. رونق کشاورزی، دام داری و صنایع دستی در استان همدان سبب رونق بازرگانی در منطقه شده افراد بسیاری در این زمینه مشغول به کار هستند.
کشاورزی و دام داری
کشت در سطح استان همدان به دو شکل دیم و آبی صورت می گیرد، اما بیش تر زمین های کشت شده به صورت دیم است. مهم ترین محصولات کشاورزی استان گردو، گندم، جو، سیب زمینی و چغندر قند است که کشت گندم و جو حدود سه چهارم زمین های زیر کشت را به خود اختصاص داده است. محصول گردو به ویژه در شهرستان تویسرکان به دست می آید. محصولات مهم دیگر استان در قسمت های کوهستانی، انواع میوه ( به ویژه گلابی و سیب ) و در دامنه انگور غلات، حبوبات و صیفی جات است. استان همدان منطقه ای است کوهستانی که در دامنه های رشته کوه الوند قرار گرفته و سرچشمه رود ها و جویبار های فراوانی است. مراتع بین دره ای آن از دیر باز سبب جذب بخشی از دام داران و عشایر به این منطقه بوده و با توجه به زمستان های نسبتا سرد و تابستان های معتدل، مراتع چرای بهاره و تابستانه را برای عشایر فراهم می کند. تا حدی که عشایر استان های هم جوار نیز به این استان کوچ ییلاقی می کنند. تابستان کوتاه خاصه در مناطق مرتفع شمال تویسرکان و جنوب همدان سبب شده است که ایلات و عشایر صرفا به دام داری بپردازند. شیوه دام داری در این استان بیش ترسنتی است.
وجه تسمیه و پیشینه تاریخی
نام همدان؛ نخستین بار در 1100 پیش از میلاد در کتیبه تیگلات پالسر اولین حاکم آشوری به نام اموانه یا آمادای ضبط شده است. هرودت مورخ یونانی نام همدان را اکباتان ثبت کرده است و بنای احداث شهر همدان را به دیااکو نخستین امپراتور ماد نسبت داده است. پس از دیااکو سه حکم ران دیگر در این سرزمین حکومت کرده و در سال 553 پیش از میلاد موسس سلسله هخامنشی مخالفت با آژی دهاک حاکم ماد را آغاز کرد و در 550 پیش از میلاد همدان را متصرف شد. وی با انقراض سلسله ماد به واسطه مزایای طبیعی همدان، آن جا را مقر فرماندهی خود قرار داد. به هر حال آن چه مسلم است در تمام دوره تسلط مادها همدان مرکز سیاسی آن ها بوده است. هخامنشیان علاوه بر حفظ و توسعه آثار دیااکو و هوخشتره خود نیز ساختمان هایی در اکباتان احداث کردند.
مورخین و باستان شناسان عقیده دارند که خزانه حکام هخامنشی در هگمتانه نگه داری می شد و کشف آثاری مانند الواح زرین و نفایس دیگر موید این نظریه است. با توجه به حفاری های متوالی که در محله های شاه داراب و سرقلعه بند هگمتانه به عمل آمده و منجر به کشف ستون های سنگی و زمینه های نفیس شده است، دیگر در این که کاخ حکم رانان هخامنشی در محل کنونی تپه هگمتانه وجود داشته، تردیدی نیست.
هر چند به غیر از مجسمه شیر سنگی و آثار به دست آمده از گورستان شمال خاوری میدان سنگ شیر، تا کنون آثار دیگری از دوره سلوکی در همدان به دست نیامده ولی همین مقدار آثار نیز می تواند دلیل برحضور سلوکیان در شهر باستانی اکباتان باشد. آثار و شواهدی که در تپه مصلی وجود دارد حکایت از تنها قلعه نظامی همدان در عهد اشکانیان دارد و چنین به نظر می رسد که همدان در این دوره نیز مورد توجه بوده است. حکام ساسانی هم با توجه به موقعیت ویژه همدان و نزدیکی آن به تیسفون و شوش، کاخ های تابستانی خود را در همدان تدارک دیده بودند.
دیلمیان در جنگ با کردهای حسنویه و کاکویه به این شهر مسلط شده و آن را ویران کردند. چنان که پاره ای از مورخین از بین رفتن یکی از دو شیر سنگی که در کنار دروازه باب الاسد قرار داشته است را به این دوران منسوب می کنند. در تقسیمات فتوحات دیلمیان همدان از آن رکن الدوله شد و سپس شمس الدوله از طرف سیده خاتون زمامداری همدان را به دست آورده و فیلسوف بزرگ شرق، بوعلی سینا را به وزارت خویش برگزید.
هر چند همدان از کشمکش های دوران دیالمه آسیب فراوانی دید لیکن بعداز مدت کوتاهی در زمان سلاجقه دوباره عظمت از دست رفته خود را باز یافت. به طوری که مدتی مرکز حکومت سلجوقیان شد. همدان در زمان صفویان بسیار مورد توجه بود. به دنبال انقراض سلسله صفویه همدان به تصرف احمد پاشا والی بغداد در آمد، اما بعد توسط نادر شاه افشار از ترکان باز پس گرفته شد. استان همدان در دوره های قاجاریه و بعد ها به عنوان یکی از مهم ترین مناطق ایران؛ همواره آباد و مستقل بوده و هم اکنون نیز یکی از قطب های مهم و با اهمیت ایران است.
مشخصات جغرافیایی
استان همدان در باختر ایران و بین مدارهای 59 درجه و 33 دقیقه تا 49 درجه و 35 دقیقه پهنای شمالی و 34 درجه و 47 دقیقه تا 34 درجه و 49 دقیقه درازای خاوری از نیم روز گرینویچ قرار گرفته و حدود 2/1 درصد از کل مساحت ایران را در بر می گیرد. این استان از شمال با استان های زنجان و قزوین، از جنوب به استان لرستان، از خاور به استان مرکزی و از باختر به استان های کرمانشاه و کردستان محدود می شود. بلندترین نقطه استان همدان قله الوند با ارتفاع 3574 متر است. با توجه به شرایط اقلیمی؛ مناسب ترین زمان برای مسافرت به همدان از اواخر اردیبهشت تا اواخر مهر ماه است. بر اساس آخرین سرشماری سراسری سال 1375 جمعیت این استان 1677789 نفر برآورد شده است و شهرستان های آن عبارتند از: اسد آباد، بهار، تویسرکان، رزن، کبودر آهنگ، ملایر، نهاوند و همدان. راه های دسترسی به این استان عبارتند از:
1- راه اصلی تهران – همدان به درازای 341 کیلومتر
2- راه اصلی تهران – خسروی که همدان در کیلومتر 375 این مسیر قرار دارد.
3- راه اصلی تهران – سنندج که همدان در 343 کیلومتری این مسیر قرار دارد.
4- راه اصلی سنندج – همدان به طول 182 کیلومتر
5- محور زنجان – همدان به طول 275 کیلومتر
استان همدان در مرکز خود دارای فرودگاه است.
گویش همدانی
ملت ها و قوم ها و نژاد ها دارای فرهنگ هایی متفاوت می باشند واز این رو برای بیان هر فرهنگ باید زبان و گویش مختص به آن قوم و نژاد را به کار برد که زبانی جزی از فرهنگ می باشد زبان مردم همدان یک گویش است گویشی که در تقسیم بندی گویشهای زبان در حیطه گویشهای جغرافیایی قرار دارد هر چند که از نظر گویش شناسی تاریخی و اجتماعی و گویش شناسی معیار نیز قابل بررسی است چرا که دیار همدان دارای قدمتی به درازی تاریخ ایران باستان است وبه همین جهت زبان و گویش نیاکان مان نمی تواند تنها در یک محور قابل طرح باشد مسئله مورد توجه این است که متاسفانه گروهی به خطا گویش مردم همدان را که خود شکلی از زبان فارسی کهن ( زبان مادی ) که زبان پادشاهان سلسله ماد و مردم غرب و مرکز ایران بوده و البته در طی دوران همانند همه زبانها تحولات زبانی را پذیرفته است تنها یک لهجه پنداشته و به همین نام ( لهجه ی همدانی ) از این زبان یاد می کنند در حالی که ( لهجه اثر زبان اول شخص در زبان دوم اوست ) مثل آ ثار زبان کردی در صحبت کردن یک نفر کرد زبان زمانیکه فارسی صحبت می کنند و باید متذکر شد که لهجه خود زیر مجموعه ای از یک گویش است و صرفا" از جنبه ی آوایی و تلفظ واژها می تواند در این امر دخیل باشد با توجه به اینکه یکی از توانائی های یک زبان گویا و غنی سیر تحول آن به طرف ایجاز وتوانا ساختن واژه ها از نظر مفهوم و معنی رسانی است ( هر منو تیک ) می بینیم که گویش مردم همدان از این توانایی برخوردار است و حتی گاهی یک واژه جانشین یک جمله کوتاه می گردد برای مثل واژه ی (مچیم. MACH IM ) معنی جمله ی ( من چه مدانم ) را می رساند که هر حرف در واژه فوق جانشین یک واژه است و مثلهائی از این قبیل و دیگر ویژگی این ایجاز آ هنگین شدن واژه ها به علت همخوانی ( واج ها ) می باشد که مخاطب را جلب می کند اما نکته ای که یاد آوری آن لازم است این است که در این مقوله نباید اشتباهات تلفظی و تقلیدی را که بیشتر در بین عوام مرسوم است مبانی کار برد واژه ها قرار داد چه اینکه صورت نوشتاری بیان صحیح واژه را می طلبد و در زبان معیار امروزه هم همین موضوع لحاظ می شود و رعایت این نکته ما را در بررسی تصریفی برخی از واژه ها کمک می نماید از آنجائیکه گویش ها از نظر داشتن قواعد دستوری و نوع واژه ها با یکدیگر تفاوت دارند و بررسی هم جانبه ی یک گویش در این مقال نمی گنجد بنابر این باختصار نکاتی چند را ذیلا" یاد آور می شود .
داستانها ، کنایه ها وضرب المثلها یی که در اذهان یک قوم رسوب کرده است بیا نگر گوشه ای از فرهنگ مردم آن مرز و بوم می باشد ودر این میانه شعر به عنوان زبان گویای جامعه همواره توانسته است مورد توجه واقع گردد . شعر زبان ایجاز است و چنان چه این ایجاز در بردارنده ی ظرفتها و زیبائیها قابل پسند اذهان و مخاطبین باشد و بتوانند القاء کنند ه یک حس مشترک شوند شعری مندگار خواهد بود بطوریکه در مقدمه این بحث ذکر شد برای بیان فرهنگ هر قوم زیباتر آن است که از زبان همان قوم استفاده شود شنیدن شعر (حیدر بابایه سلام ) اثر مرحوم استاد شهریار به زبان ترکی حال و هوای دیگری را به خواننده ترک زبان خود القاء می کند تا ترجمه آن به زبان دیگر و همین موضوع می تواند در همه زبانها مصداق داشته باشد . سرودن شعر به گویش همدانی ضمن اینکه می تواند برآوردنده نیاز های روحی و روانی مردم همدان باشد در حفظ و اشاعه ی این زبان نیز موثر خواهد بود به شرط آن که سراینده با فرهنگ مردم همدان آشنا بوده و آن را حس کرده با شد همچنین برای سرودن شعر و تصنیف یه گویش همدانی آشنائی با واژه های بکر و به کار گیری صحیح آنها لازم است که در این راه شاعر نه تنها باید شیوه ی تقلید برای سرودن شعر به این گویش را رها سازد بلکه باید با تحقیق و تفحص و نوآوری نیز دست یابد چه اینکه سروده های دو دهه اخیر به این گویش توانمندی شعرای استان را در ایجاد تحول در قالب و مضمون اشعار به خوبی نشان میدهد که همین امر باعث قبول عام و رویکرد شعرای استان به سرودن اینگونه شعر می باشد. گردآورنده مجموعه ( ترانه های گنجنامه ) سعی دارد تا با ارائه آثاری از شعرای گذشته و حال استان گویشهایی از فرهنگ وهنر این مرز وبوم را به شما بنماید امید است تورق این اثر مورد قبول طبع عزیزان واقع گردد.
